Pisarze i poeci niemieckiej emigracji wewnętrznej wobec narodowego socjalizmu

Projekt naukowy koncentruje się na literaturze tzw. Emigracji Wewnętrznej w okresie narodowego socjalizmu w Trzeciej Rzeszy, ze szczególnym uwzględnieniem jej rezystentności wobec wszelkich przejawów dyktatury.

Stosunek pisarzy i poetów wobec narodowego socjalizmu i do formy państwa, jakim była Trzecia Rzesza był w przeciągu dziesięcioleci po Drugiej Wojnie Światowej tematem dyskusji naukowych zarówno wśród literaturoznawców, jak i samych historyków. Mimo represywnej polityki państwa nazistowskiego w zakresie szeroko pojętej kultury, po roku 1933 w granicach państwa nazistowskiego publikowali liczni autorzy o różnej proweniencji, próbując tym samym stworzyć swojego rodzaju  alternatywę wobec panującej dyktatury i piętnować jego zbrodnicze przejawy. Wśród tych ludzi kultury byli pisarze i poeci o korzeniach socjalistycznych, liberalnych, komunistycznych, ale również chrześcijańskich, którzy pozostali do końca wierni swoim przekonaniom.

W Niemczech okresu narodowego socjalizmu rozwinęły się obok oficjalnego narodowo-socjalistycznego i konserwatywnego pisarstwa oraz ideologicznej prasy mniej lub bardziej nonkonformistyczna literatura i dziennikarstwo o znaczącym zasięgu. W odróżnieniu od dydaktycznych celów literatury emigracyjnej Emigranci Wewnętrzni nie kierowali bezpośrednich apeli do swoich odbiorców, lecz w pierwszej kolejności chcieli przyczynić się dzięki wspólnym wartościom humanistycznym do wytrwania w systemie narodowo-socjalistycznym, wierząc, że poprzez moralne wzmocnienie swoich odbiorców oraz zachęcenie do refleksji na temat panujących warunków będą w stanie stworzyć realną alternatywę i podstawę dla nowego porządku po upadku nazizmu.

Krytyczna ocena postawy przedstawicieli literackiej Emigracji Wewnętrznej, jak i w podobnym stopniu niemieckiego Kościoła Katolickiego po Drugiej Wojnie Światowej wynika w pierwszej kolejności z pewnych punktów wspólnych ze światopoglądem narodowo-socjalistycznym, których nie sposób przeoczyć. Wynikały one u większości autorów z ich przekonań konserwatywnych i/bądź specyficznego dla elit niemieckich konserwatywno-chrześcijańskiego postrzegania władzy zwierzchniej, tzw. habitusu pruskiego. Tym samym nadawały one ich dziełom specyficznie ambiwalentnego charakteru.

Zorientowana chrześcijańsko literatura odgrywała wśród Emigracji Wewnętrznej niezwykle istotną rolę. To myśl chrześcijańska stała się jedną z ostatnich ostoi wobec pokus i wypaczeń dyktatury. Tym samym większość książek takich autorów, jak: Werner Bergengruen, Albrecht Goes, Manfred Hausmann, Jochen Klepper, Gertrud von le Fort, Edzard Schaper, Ruth Schaumann, Reinhold Schneider, Rudolf Alexander Schröder, Ernst Wiechert, zaliczyć można do literatury opozycyjnej. Nie były one wprawdzie bezpośrednimi wezwaniami do stawienia oporu, pozwoliły jednakże osiągnąć o wiele więcej, umożliwiły przez dwanaście lat istnienia systemu nazistowskiego przetrwać wartościom uniwersalnym i po roku 1945 odbudować Niemcy moralnie.

Marcin Gołaszewski

Praca doktorska: Clemens August Graf von Galen. Ein politischer Prediger im Nationalsozialismus. Analysen der Predigten und Hirtenbriefe (Peter Lang Verlag 2010); stypendia Niemieckiej Centrali Wymiany Akademickiej DAAD (2001), Uniwersytetu Justusa-Liebiga w Gießen (2005, 2006, 2011, 2012), Uniwersytetu w Regensburgu (2005), Polskiej Misji Historycznej na Uniwersytecie im. Juliusa Maximiliana w Würzburgu (2014), Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (FNP) w programach START (2011), KWERENDA (2012), MENTORING (2012-2013 oraz 2013-2015), Fundacji Fritza Thyssena (2010-2011), Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (2011-2014 oraz 2014-2017); laureat nagrody Fundacji im. Erwina Steina, Fundacji Uniwersytetu Łódzkiego w kategorii nauk humanistycznych; doradca naukowy w Zarządzie Międzynarodowego Towarzystwa im. Ernsta Wiecherta (IEWG) oraz członek Towarzystwa im. Adama von Trott zu Solz; pracownik naukowy w Instytucie Slawistyki na Uniwersytecie Justusa Liebiga w Gießen (2007-2009); od 2009 adiunkt w Katedrze Literatury i Kultury Niemiec, Austrii i Szwajcarii na Uniwersytcie Łódzkim; wykłady gościnne na Uniwersytetach w Gießen, Vechta, Münster, Kaliningrad, Uppsala, Ljubljana oraz St. Louis; publikacje naukowe w zakresie homiletyki, eseistyki oraz retoryki ze szczególnym uwzględnieniem kazań i listów pasterskich Clemensa Augusta Grafa von Galena oraz tekstów niefikcjonalnych pisarza Ernsta Wiecherta